«Саламан менен Абзал», «Жусуп менен Зулайка», «Лайли-Мажнун», «Бахарстан» ж. б. чыг. терең гуманисттик
ой м-н сугарылып, бийик идеал катары кызмат кылат. Анын чыг. кыргыз элине эзелтен белгилүү, мис., «Жусуп
менен Зулайкасы» эл арасына кенен тараган. 1989-ж. Ж-нин туулган күнүнүн 575 жылдык мааракеси
белгиленип, ырлары кыргыз тилине которулган.
ЖАНАЗА – мусулман дининде маркум м-н коштошуу жөрөлгөсү. Шарият б-ча маркумду Ж-дан кийин гана
көмүүгө мүмкүн болгон.
ЖАНГАРАЧ Эшкожо уулу (1801 же 1802, Чүй өрөөнү, Жыламыш өндүрү – 1864, ошол эле жер) – солто
уруусунан чыккан чоң манап. Чүй өрөөнүнүн батыш бөлүгү м-н Талас өрөөнүн бийлеген. Ж. м-н Байтик
баатыр ага-ининин балдары. 1848-ж. казак султаны Кенесары Касым уулу Чүйгө кол салып киргенде Ормон
хан м-н бирдикте анын мизин кайтарып, колун талкалоого катышкан. Ал Кенесарынын кол салууларынан
коргонуу максатында орус падышалыгына букаралыкка өтүү ниетин билдирген. 1862–64-ж. Алымбек,
Алымкул сыяктуу кыргыз, кыпчак бектери Кокон хандыгында реалдуу бийликти өз колдоруна топтогон
маалда Ж. бул хандыктын Россияга каршы коргонуу күрөшүндө Кокон мамл-не жан тарткан. 1864-ж. жазында
М.Г.Черняев Чүй өрөөнүнөн кокондук аскерлерди сүрүп киргенде, Ж. Талас өрөөнүнө чегинип, орус
падышалыгынын баскынчыл саясатына пассивдүү каршылыгын билгизген.
ЖАНКОРОЗ Бердикожо уулу (1830, Кетментөбө өрөөнү–1910, Бешташ өрөөнү) – коомдук ишмер. Саруу
уруусунан чыккан, акылмандыгы м-н элге кеңири таанымал инсан. Бардар үй-бүлөдө туулган. Молдодон окуп,
сабатын ачкан. Ал акыйкатчылдыгынан, даанышмандыгынан улам ири талаш-тартыш маселелерди чечүүгө
чакырылып турган. Өзгөчө бугу, сарыбагыш, солто уруу-ларынын ортосундагы чыр-чатактарды жөнгө салууга
кошкон салымы чоң. 1870-жылдардан баштап Россиядан көчүп келе баштаган орус, немис калктары м-н
жергиликтүү элдин ортосунда ынтымак орнотууга көп күч жумшаган, келгиндер арасында кадыр-баркка ээ
болгон. Түркстан генерал-губернатору Кауфман 19-к-дын акырында Бишкекте ж-а Токмокто өткөн кээ бир
курултайларды Ж-го башкарткан. Ал Олуяата уездинин башчысы В. А. Каллаурга жолугуп, ага Талас
жергесиндеги байыркы эстеликтер ж-дө кызыктуу маалыматтарды айтып, ал бай эстеликтер келгиндер
тарабынан талкаланып жаткандыгын билдирген. Ушундан кийин Ташкенден экспедиция келип, Ж-дун
коштоосунда Таластагы археол. эстеликтер м-н таанышкан. Ал бул экспедицияга Айыртамойдо ташка чегилген
байыркы жазууну таап берген. Бул байыркы түрк (руна) жазуусу кыргыз тарыхында эң баалуу ачылыш болгон.
Ж-дун дагы бир зор эмгеги – аш-тойлордо байгеге адам саюу, кул, күң кылып барымтага киши берүү сыяктуу
салттардын жоюлушуна жетишкен. 1870-ж. Мекеге барып, ажы болуп кайткан. Ж. сексен жаш курагында
Бешташ өрөөнүнүн оозундагы Бүлкүлдөктүн сазы деген жерде дүйнөдөн кайткан.
ЖАНТАЙ ХАН, Жантай Карабек уулу (1794–1868, Кичикемин өрөөнү, Бейшеке айылы) – сарыбагыш
уруусунун тынай уругунан чыккан чоң манап. Атактуу Атаке баатырдын небереси, Шабдандын атасы. 19-к-
дын 40-жылдарынын башында Ормон ханга баш ийип турган. Кийинчерээк Кокон хандыгынын бийлигине
таянып, Ормон ханга көз каранды болуудан кутулган. 1850-жылдын башында Ж-га караштуу сарыбагыш
урууусу Чоңкемин м-н Кичикеминди, Чүйдүн Боомдон Токмокко чейинки бөлүгүн ээлеген. Ж.х. бугу м-н
сарыбагыш урууларынын чабышы учурунда аларды элдештирүүгө аракет кылып, бугу уруусуна каршы
жортуулдарга аз катышкан. 50-жылдардын акырында орус бийликтери м-н ымала түзүп, Венюковдун аскердик
чалгындоо отрядына жардам берген. 1862-ж орус букаралыгына өткөн. 1860-жылдардын башында Россияга
карата мамилеси өзгөрүп, бирок Кокон хандыгына биротоло каршы чыккан. Анын бул саясатын уулу Шабдан
да уланткан.
ЖАНУЗАКОВ Төрөкул [1893, Олуяата уезди (азыркы Талас облусу, Талдыбулак айылы) – 1921, Фергана
облусу, Түркстан АССРи] – Түркстан Респ-нын Борб. аткомунун төрагасынын орун басары (1920). Орус-
жергиликтүү мектебин аяктаган. 1909-жылдан Түркстан генерал-губернаторлугунда котормочу. Ал
революцияга чейинки Рос-сиянын Думасына депутаттыкка кандидат болгон биринчи кыргыз. Совет бийлигин
кабыл алган ж-а эркиндик м-н демократиянын ураанын колдоп чыккан. 1920-ж. сентябрь айында Бакуда өткөн
Чыгыш элдеринин 1-конгрессине катышкан. Ж. Түркстан аткомунун 1916-ж-дагы көтөрүлүшкө катышкан
качкындардын иштери б-ча комиссиясынын төрагасы болгон. 1921-ж. сентябрда Самарканда өткөн Түркстан
улуттук биримдигинин 6-конгрессине активдүү катышкан. Бирок конгресстен кийин сов. түзүлүшкө нааразы
болуп, большевиктер партиясына каршы чыккан 40 делегаттын тизмесинде анын да аты болгон. 1921-ж. Ж.
Исраил корбашынын Анжиан уездиндеги басмачылар тобуна кошулган. Ж. кызыл аскерлер м-н болгон
уруштардын биринде каза болгон.
«ЖАНЫШ, БАЙЫШ» – кыргыз элинин 15–17-к-га таандык баатырдык эпосу. Эпосто кыргыз элинин
Моголстан мамл-ндеги ж-а калмак доорундагы турмушу чагылдырылган. «Ж.,Б-та» геогр. аталыштар, чарба,
соода, социалдык терминдер (хан, бек, сынчы, чечен ж.б.), кыргыздардын саясий абалы ж-а алардын коңшу
элдер м-н болгон карым-катнаштары айтылган. «Ж.,Б.» мазмуну б-ча өзбек эпосу «Алпамышка», байыркы грек
эпосу «Одиссеяга» окшош (мис., каармандардын өз жерлерине кайтып келиши). Алгачкы варианты 1922-ж. К.
Мифтаков тарабынан М. Мусулманкуловдон жазылып алынган. Кытайлык кыргыздарда Өмүр Мамбеттин
варианты китеп болуп жарык көргөн (Үрүмчү, 1988). К. Акыевдин варианты 1939-(латын алфавитинде), 1970-,
1991-ж. жарыкка чыккан. 1998-ж. «Эл адабияты» сериясынын 4-томунда «Ж., Б-тын» М. Мусулманкулов, Ж.
65
|
Кыргыз элинин тарыхындагы окуялар, элдин жашоо турмушу, маданияты